As pedras que pariron a nosa estirpe

Ana Mosquera

O coto furado, o trigo do monte e o mal das pías.

Roxelio  naceu nos anos da guerra no lugar de Os Mociños.  Aos que non son desta comarca chámalle a atención que Mociños se pronuncie cun “o”  aberto. Ferrín afirma no seu Consultorio dos nomes e dos apelidos galegos, que a orixe deste topónimo debe ser o resultado dunha evolución de “Asmaos”, persoas procedentes das terras de Asma que nun momento da historia migraron cara o sur. O xentilicio destes “asmaus” daría lugar aos topónimos As Maus (de Salas) e Os Mociños (de asmauciños). Curiosamente en As Maus de Salas houbo un mosteiro de Santa Marta que aparece documentado no tombo de Celanova, e moi preto de Os Mociños temos un monte de Santa Marta, na extrema con Vilar, cuxo nome é para nós un enigma,  pero que podería indicar a existencia dun cenobio, unha capela ou outra edificación de carácter relixioso hoxe desaparecida. Nin Roxelio nin a súa xeración imaxinaron que estes topónimos se podían perder.

Roxelio, como todas as persoas de por aquí, coñece ben estas montañas . O pastoreo, a ramboia e o centeo levábaos a frecuentar estes camiños que se nos presentaron moito máis antigos  do que esperabamos.

Na sobremesa relata como de pequeno se agachaba nun enorme coto que está oco por dentro e no que  collen de pé tres persoas. Pedímoslle que no lo sitúe na ladeira. Pero o espeso arboredo impide ver nada. A el apetécelle subir e sen facerse rogar colle un machete e subimos no coche.

Paramos na estrada que vai dos Mociños ás Chedas, vemos un camiño,  avanzamos por unha calzada moi ben empedrada como pode verse nestas fotos bastante desfeita polo abandono. 

Hai tramos nos que as silvas e os toxos nos pasan por riba da cabeza e camiñamos dentro dun túnel de vexetación.  Existe outro camiño que vai directo desde os Mociños, supoño que pasará preto de Santa Marta. Non o podemos asegurar, pero podería formar parte da verea de Milmanda,  camiños  medievais que comunicaban Castro Leboreiro con Milmanda, pasando por Mociños. Temos constancia dunha serie de vías, libres de impostos, entre estes dous lugares, un tema que trataremos noutras entregas.

Perdemos o camiño e perdemos ás nenas por debaixo dos toxos, pero a medida que subimos os toxos desaparecen e medran as carqueixas, que son brandas, baixas e pexan os pés.Atopamos un paréntese no medio da vexetación de carqueixas. Nunha chaira damos cunha trigueiriza que plantaron os cazadores da zona para cebar as perdices. Roxelio, orgulloso, pídenos unha foto cun feixiño de trigo. Volvemos perder ás nenas, esta vez, tomban entre o trigo. Non moi lonxe do trigo hai un coto cilíndrico, co tempo e con outras excursións démonos conta de que se pode ver desde moi lonxe. A súa forma artificial Roxelio atribúella a un canteiro, que finalmente a deixou quedar.

Entre os cotos que sobresaen das carqueixas buscamos o que está furado por dentro.  Pero os únicos buratos que aparecen son unhas pequenas cazoletas, na superficie da pedra. Discutimos a natureza destas pías. Varios meses despois, vemos que Xurxo Ayán e Manuel Gago definen ironicamente, no seu libro“Herdeiros pola forza”,  esta obsesión arqueolóxica como “o mal das pías”, que consiste en empezar a interpretar a erosión das pedras e ver nela figuras traballadas, algo que pode chegar a converterse en obsesivo. 

 O Coto Furado apareceu, por fin, no medio dun grupo de penedos. Metémonos dentro. Roxelio di que collen ben agosto tres persoas. Pero nin a súa descrición nin as fotos que acompañan esta entrada lle poden facer xustiza. Dentro ten forma dunha inmensa amígdala. Resulta difícil para un profano explicarse como se puido erosionar desa forma, xustamente pola parte interior.

A boca só se pode contemplar desde o chan e resulta estreita como unha canle de parto. Cando vin a miña filla saír da pedra fixen a foto e tíveno claro. Estas son as pedras que pariron a nosa estirpe e temos que saber máis.

A Pena do Gato. Dos nosos nomes e os nosos fins.

Felipe Castro
O obxectivo fundamental deste blog é que Sabela, Santi, Felipe e Irea o pasen ben, se divirtan, ao mesmo tempo que fan excursións e aprenden a querer a terra na que aínda se atopan unha parte das súas raíces. Como tantos outros nenos e nenas galegos naceron e pasan a meirande parte do seu tempo nas nosas cidades, aínda que tal vez exista unha diferenza. Desde ben pequenos gozaron de tempadas máis ou menos longas en Fondóns e Ataínde, pequenas aldeas do concello de Quintela de Leirado, entendendo que o rural, a veces, pode ser moito máis divertido, estimulante e educativo do que son algunhas das rúas máis concorridas. Eles son, e serán cada día en maior medida, os verdadeiros autores.

De paso, tamén buscamos dar a coñecer unha das zonas máis descoñecidas de Galiza, cun moi rico patrimonio natural e cultural, e, na medida do posible, axudar a súa protección.

Calquera persoa relacionada con este espazo sabe que se existe algún lugar de referencia para nós é o monte Penegache. Os motivos son tan claros como difíciles de explicar. Simplemente ninguén que teña algunha relación co territorio situado no curso alto do val de Deva se plantexería semellante pregunta. É o noso monte totémico e fundacional. Os nosos antergos rodeáronno de centos de mámoas e despois baixaron ao val. Aínda que os nosos pais descoñecen esta parte “real” da historia foron quen de transmitírnola, como os seus lla transmitiron a eles, cunha veneración panteista e irracional. 

O carácter místico da montaña vén reforzado pola existencia de petroglifos con formas de pés e mans andando cara Penegache. Unha interpretación cristiá dos mesmos afirma que a virxe deu un paso no Lodairo (Val do Deva) co neno Xesús e outro en Penagache onde se encontran as outras pegadas de pés. A montaña, que facilitaba abundante caza  na prehistoria, seguiu dando de comer á comarca até hai pouco, facilitando pastos e contrabando. A ramboia foi a principal actividade económica da zona ate a liberación das fronteiras en 1986.

 A primeira referencia escrita que atopamos a Penegache está datada o 15 de decembro de 1119, en concreto no documento 512 do Tombo do mosteiro de Celanova, no que Rodrigo Velasconi lle cede ao mosteiro de Celanova a súa parte da vila de Eclesiola (hoxe Grixó), que sitúa “subter mons Penne Gati, ecclesie sancti Petri apostoli, discurrenti rivulo Deva” ("baixo o monte Penegache, igrexa de San Pedro apostol, por onde discurre o río Deva”). 

A tradución do latín ao galego deste topónimo é clara: o monte da Pena do Gato, o que seguramente teña que ver con que se atope próximo un lugar hoxe en día coñecido como o Salto do Gato e outro na vertente portuguesa chamado a Corga do Gato.

E de que tipo de gato estamos a falar? Tendo en conta a altitude na que os atopamos (1224 metros de altitude), na actualidade o máis lóxico sería pensar en gatos monteses, animais que están protexidos no cercano parque natural do Xurés. Porén, en termos históricos, hai algún indicio que nos leva a outro tipo de felinos. En concreto, cara o lince ibérico, endemismo asociado por erro ao sur da península. Polo contrario, aínda queda algún exemplar nos montes de Toledo e está estudada a súa presenza histórica no norte. De feito, Galiza, o Cantábrico e os Pirineos foron as únicas zonas do mundo onde se documentou a convivencia do lince ibérico e o euroasiático, sendo ambos extinguidos no século XIX. O gato montés é un animal pequeno, non social, moi esvaedizo e que, normalmente, habita en zonas de fraga. O lince tamén é solitario e aínda mais territorial e necesita para vivir non fragas, senon amplas zonas de matorrais (a Penichán de Leboreiro sería un hábitat ideal para el). De feito, Leboreiro vén do latín Leporeiro, que significa terra de lebres, compoñente básico da dieta do lince. 

 Antonio Carvalho da Costa, xeógrafo ilustrado portugués do século XVIII, realizou a seguinte descrición da fauna de Castro Leboreiro:

"Pela misma ribeira do Lima da parte do Sul, entre as asperas serras de Amarella, e Cabril contiguas com as de Gerès na raya deste Reyno, e do de Galliza, ten seu assento o Concelho (…) de Castro Leboreiro, e Lindoso (…) caça, muitos Lobos, raposas, martas, ginetas, touroens, jabalís, corços, cabras bravas… Comprehende a mayor parte da grande serra de Gerès (…) ha quantidade de lobos, raposas, ginetas, martas, touroens, e otros bichos, e serpentes, cabras bravas, com feroces cabroens, que ja despenharão homes despois de feridos…Muita caça de toda a casta…Tem esto Concelho grandes matas, e dilatados montados, em que se crião muitos lobos grandes, a que chamão Afnaes, e outros mais pequenos, chamados Cervaes, muitas raposas, martas, ginetas, e touroens, jabalís, veados, caça miuda"

En portugués eses "lobos pequenos ou cervaes" son os linces.

Pola mesma época, outro ilustrado, esta vez galego, Frei Martín Sarmiento , falaba na súa carta 159, datada en 1760, da existencia de linces na Galiza:

“No es un animal muy frecuente, ni tampoco muy raro en Galicia y allí tiene cinco nombres vulgares, v. g. lobo- cerval, lubezno, lubicán, lobo- rabaz y tigre. Este último es falso, pues no hay tigres en Europa, mas se le llama tigre por que tiene la piel manchada y muy hermosa y apreciable. Los cuatro nombres primeros, aunque empiecen por lobo, apenas aluden a su ferocidad, no a que sea un animal del género lobo pues sólo lo es del género gato. Es como un gato, pero tan grande como un perro perdiguero. Combinado todo es un verdadero animal lince”.

No século seguinte, Vítor López Seoane na súa Fauna Mastológica de 1861 segue dando mostra da súa existencia no noso país: “é bastante raro nos sítios montanhosos povoados pelos bosques, achando-se em Vilalva; S. Pedro de Orazo; na província de Ponte Vedra; na serra do Courel e outros pontos fragosos da Galiza”. Algo máis adiante Xaquín Lorenzo, Xocas, tamén recolle a existencia histórica de “tygres” na Baixa Limia seguindo referencias de Castellá Ferrer.

Polo tanto, aínda que non temos ningunha proba concluínte de que o noso gato, da Pena, do Salto e da corga, fose un lince e non un gato montés, pensamos que podemos empezar especulando coa posibilidade de que un lugar tan referencial como Penegache lembre a presencia destes importantes animais nos montes do Leboreiro.

Quen somos?

Este blog é creación  de Felipe Castro Pérez, historiador e de Ana  Mosquera Fernández, avogada. A idea naceu hai uns dous anos, cando subimos por primeira vez Ás Chedas en busca dun castelo. Atopamos ás ruínas e puxémonos a ler todo o que había escrito sobre a historia da zona. Chegamos aos tombos de Fiaes e de Celanova. Descubrimos historias e atopamos pedras. Antonio Seoane, veciño de Fondóns e un dos nosos inspiradores, díxonos un día: “a historia de Galicia está escrita nas pedras”. Nós, se non somos capaces de ler nelas, cando menos imos tratar de que a súa historia non quede tapada baixo o abandono das silveiras.